Revista europea de historia de las ideas políticas y de las instituciones públicas
ISSN versión electrónica: 2174-0135
ISSN versión impresa: 2386-6926
Depósito Legal: MA 2135-2014
Presidente del C.R.: Antonio Ortega Carrillo de Albornoz
Director: Manuel J. Peláez
Editor: Juan Carlos Martínez Coll
Vicente Lull y Rafael Micó, Archaeology of the Origin of the State. The Theories, Oxford University Press, Oxford, 2011, 320 págs.
Bogumił Termiński
RESUMEN: The book examines the origins of the state within the frameworks of archaeological theories and political philosophy. It is a combination of considerations of political thought and archaeological theories. The authors devote much attention to the origins and creation of the state as a historical process (especially in the context of historical materialism). Extended analysis of political thought and archaeological theories serves them as a prelude to consideration of their own.
PALABRAS CLAVE: Origins of the State, Archaeology, Archaeological Theory, Political Ideas, Ideology, Marxist Archaeological Theory.
Państwo jest najważniejszą spośród stworzonych przez człowieka instytucji politycznych. Pomimo licznych niedoskonałości, a także obserwowanych procesów globalnych, jego znaczenie jako czołowej kategorii organizacji terytorialnej, ładu politycznego i społecznego punktu odniesienia pozostaje niezachwiane. Teorie powstania państwa odgrywają centralne znaczenie nie tylko w obszarze badań instytucji politycznych lecz także filozofii prawa czy historii i teorii stosunków międzynarodowych. Analiza początków państwa jest zatem elementem nadrzędnym wobec bardziej szczegółowych studiów historii innych instytucji politycznych. Początek rozważań nad genezą państwowości nie miał jednak wiele wspólnego z nauką. Stanowił raczej czynnik legitymizacji władzy, stabilizacji stosunków politycznych, czyli rywalizacji pomiędzy różnymi kategoriami aktorów (kobietą a mężczyzną, sferą sacrum i profanum, itp.) o panowanie nad ludzkim ciałem, duszą i umysłem.
Pytanie o powstanie państwa jest w rzeczywistości pytaniem o pochodzenie władzy, a zatem prapoczątki otaczającego nas porządku społecznego. W takim właśnie kontekście rozpatrywali temat starożytni filozofowie, średniowieczni myśliciele chrześcijańscy czy twórcy różnych nurtów dziewiętnastowiecznej myśli politycznej. Problematyka genezy instytucji państwa wydaje się dobrze omówiona w publikacjach z zakresu historii i teorii myśli politycznej. Wspomnijmy w tym miejscu choćby, przytaczane także przez autorów książki, nazwiska autorów takich jak: G.H. Sabine (1937), D. Thomson (1966), N. Bobbio (1987) czy J. Touchard (1996).
Redukowanie badań nad genezą państwa do nurtu filozoficznego jest jednak dużym błędem analiz politologicznych. Równie istotne staje się spojrzenie na państwowość z perspektywy archeologicznego artefaktu. Już w końcu dziewiętnastego stulecia historycy zaczęli analizować drogę rozwoju wielkich cywilizacji, koncentrując się zwłaszcza na przyczynach ich upadku. Powodem tego rodzaju badań był nie tylko ówczesny rozwój archeologii, lecz także popularność koncepcji materialistycznych- traktujących państwowość w kategoriach procesu dziejowego. Istotne znaczenie dla tego rodzaju badań odegrała między innymi teoria determinizmu geograficznego. Powstanie i upadek państwa był zatem nie tylko obiektywnym procesem historycznym lecz formą dziejowej konieczności.
Wieloczynnikowe badania nad genezą państwa wymagają dzisiaj połączenia wspomnianych powyżej płaszczyzn analiz. Z założenia tego wychodzą Vicente Lull i Rafael Micó, autorzy przetłumaczonej ostatnio na angielski książki Archaeology of the Origin of the State. The Theories. Książka jest jedną z niewielu znanych mi prób połączenia dwóch całkowicie odrębnych od siebie płaszczyzn wiedzy: teorii archeologii i filozofii polityki. Zaznaczyć należy, iż jest to próba jak najbardziej udana. Autorzy poddali analizie szczególnie wpływowe koncepcje powstania państwa od czasów filozofii starożytnej aż po dziewiętnastowieczny ewolucjonizm. Przedstawiają także znaczenie instytucji państwa w ramach dwudziestowiecznych teorii archeologicznych. Wspomniane rozważania stają się punktem wyjścia dla budowy koncepcji własnej, opartej na rozumieniu dziejów w ujęciu materializmu historycznego. Książka łączy zatem interesujący charakter analiz z oryginalnością podejścia teoretycznego. Wśród wartych zasygnalizowania walorów książki wymienić mogę nowatorską próbę analizy teorii polityki z perspektywy archeologii a także oryginalne przetworzenie elementów historycznego materializmu. Wydana nakładem Oxford University Press książka może prowokować nie tylko debaty w obszarze teorii polityki lecz także interpretacji dziejów człowieka czy teoretycznego ujęcia archeologii.
Pierwszy fragment książki (rozdziały 1-8) stanowi chronologiczny przegląd najbardziej znanych teoretycznych ujęć państwa. Pomimo analizy rozciągniętej na ponad dwadzieścia stuleci, najbardziej interesujące rozdziały odnoszą się do problematyki ewolucjonizmu i marksizmu. To właśnie wspomniane rozdziały staną się dla autorów źródłem inspiracji dla przedstawienia własnego ujęcia problemu.
Właściwą część książki rozpoczyna dość konwencjonalna analiza poglądów dwóch wielkich filozofów starożytności: Platona i Arystotelesa. Autorzy omawiają między innymi platońskie ujęcie stratyfikacji społecznej, odmienną dla obydwu filozofów klasyfikację form rządów oraz różnice pomiędzy ich poglądami. Czy jednak genezy badań nad państwem upatrywać musimy w Grecji doby klasycznej? Równie inspirującym podejściem okazać się może odwołanie do dorobku bliskowschodniego prawodawstwa czy charakteru organizacji politycznej Chin (konfucjanizm) bądź Indii. Utrwalone choćby w starożytnym Egipcie rozważania o państwowości znacząco wyprzedzają narodziny filozofii. Trudno zatem określić czy zawarte w rozdziałach analizy nawiązują do filozofii polityki, czy- jak głosi tytuł- do historycznej ewolucji teorii państwa (w tym akurat wypadku kategorii nadrzędnej i szerszej).
W kolejnym rozdziale autorzy omawiają teorie powstania państwa na gruncie filozofii chrześcijańskiej. Szczególnie wiele miejsca poświęcone zostało teologicznej koncepcji powstania państwa w ujęciu św. Augustyna (De civitatis Dei) i św. Tomasza z Akwinu. Na kształt średniowiecznych teorii państwa oddziaływały zatem dwa czynniki: spór między władzą kościelną a świecką (odzwierciedlony w pismach św. Augustyna i św. Tomasza ) oraz kształtujący ówczesną drabinę społeczną system feudalny (koncepcja teistyczna i patriarchalna).
Zdecydowanie za mało miejsca autorzy poświęcają pionierom realizmu politycznego: Niccolò Machiavellemu i Thomasowi Hobbesowi. Podjęta w dwóch rozdziałach analiza renesansowych i siedemnastowiecznych ujęć powstania państwa zajmuje niecałe trzydzieści stron. Trudno także doszukać się w nich spostrzeżeń o oryginalnym charakterze. Fakt ten wydaje się jednak usprawiedliwiony ogromną liczbą opracowań problemu. Analizując poglądy Machiavellego autorzy koncentrują uwagę na metodach zdobycia władzy oraz podstawach jej legitymizacji. Elementem przewodnim analizy ujęcia hobbesowskiego staje się uwikłanie jednostki w organizmie społecznym. Dużo ciekawsze wydaje się podjęta na stronach 53-59 analiza myśli Johna Locka – ojca współczesnego liberalizmu i patrona intelektualnego nowożytnych praw człowieka. Pewnym mankamentem pracy wydaje się jednak brak szerokich odniesień do kształtowanych w XVII stuleciu teorii państwa narodowego i następstw sekularyzacji władzy w Europie.
W kolejnym fragmencie pracy poddano analizie osiemnastowieczne koncepcje państwa i władzy. Okres ten, fascynujący z punktu widzenia zagadnienia, charakteryzuje się przynajmniej dwoma przewartościowaniami: oświeceniowym i absolutystycznym. Szczególnie wiele miejsca poświęcili autorzy koncepcji partycypacji politycznej w ujęciu Jana Jakuba Rousseau. Pamiętajmy jednak, że wspomniany myśliciel zmarł w 1778 roku, a zatem przynajmniej dziesięć lat przed rzeczywistym sprawdzianem koncepcji nowoczesnej państwowości. Równie interesująca wydaje się zresztą koncepcja państwowości w ujęciu Woltera (przedstawiona na przykład w Kandydzie).
Dopiero rozdział szósty otwiera rozważania o istotnym wpływie na sugerowane przez autorów ujęcie. Jego przedmiotem są koncepcje państwa absolutnego, ze szczególnym odniesieniem do dorobku intelektualnego Wilhelma Friedricha Hegla. Pamiętajmy bowiem o niekwestionowanym wpływie heglianizmu na dziewiętnastowieczną filozofię niemiecką a nawet ewolucjonizm w ujęciu Charlesa Darwina. Ukształtowane przez Hegla pojęcia alienacji, uprzedmiotowienia i rozwiązywania sprzeczności stały się punktem odniesienia dla rozważań Marksa. Rozważania otwierają autorzy od analizy triady heglowskiej (teza, antyteza, synteza) oraz zaproponowanego przez Hegla ujęcia prawa. Jak zauważa filozof składa się ono z trzech części: prawa abstrakcyjnego, moralności i etyki. Państwo jest według Hegla rozumnym historycznym procesem triumfu wolności (według kierunku: teza-antyteza-synteza). Realizacją syntezy jest państwo, będące połączeniem legalności, moralności i obyczajności.
Oczywistą kontynuacją rozważań staje się analiza marksowskiego ujęcia państwa. Autorzy wyjaśniają przesłanki krytyki państwa (teoria bazy i nadbudowy) oraz znaczenie tej instytucji jako narzędzia legitymizacji ucisku klas panujących nad wyzyskiwanymi. Ostatnie fragmenty rozdziału poświęcone zostały związkom instytucji państwa i kwestii własności, perspektywom funkcjonowania państw (zgodnie z koncepcjami historycyzmu i materialnego dialektyzmu) oraz marksowskiej tradycji państwa.
Najciekawszym jak również największym objętościowo rozdziałem części pierwszej są rozważania na temat genezy instytucji państwa w ujęciu ewolucjonizmu i neoewolucjonizmu. Koncepcje te niezwykle często pomija się w opracowaniach z zakresu myśli politycznej czy teorii państwa, co nie jest w żadnym razie uprawnione. Znaczenie ewolucjonizmu dla współczesnych metod naukowego poznania wydaje się bowiem kluczowe i niezaprzeczalne. Podjęte w książce rozważania koncentrują się na dorobku trzech autorów: Lewisa H. Morgana (1818-1881), Elmana R. Service`a (1915-1996) oraz Mortona H. Frieda (1923-1986). Interesującym fragmentem pracy wydają się zwłaszcza problemy egalitarianizmu w ujęciu dwóch ostatnich autorów.
Drugi fragment książki (łącznie trzy rozdziały) poświęcony został instytucji państwa jako kategorii analiz archeologicznych. Autorzy prezentują zatem znaczenie państwa w ramach najbardziej wpływowych dwudziestowiecznych teorii archeologicznych (zwłaszcza wpływowego od czasów Darwina konceptu archeologii kulturowej). Źródłem intelektualnej inspiracji jest dla autorów Vere Gordon Childe (1892-1957)– australijski archeolog, początkowo wierny koncepcjom dyfuzjonizmu, później zaś czołowy przedstawiciel marksistowskiej teorii archeologii.
W rozdziale dziewiątym zaprezentowana została ewolucja teorii archeologicznych podejmujących zagadnienia państwa. Obok znaczenia prac V.G. Childe`a autorzy wspominają także dorobek archeologii procesualnej oraz archeologii państwa w czasach postmodernizmu. Kolejny rozdział możemy uznać za jeden z kluczowych elementów książki. Zaprezentowano w nim pogłębione rozważania na temat państwowości w ujęciu marksowskiej teorii procesu historycznego. Wspomniane założenia stanowią jedną z przesłanek budowy własnego ujęcia problemu (zawarte w epilogu, s. 255-273). Cennym poznawczo elementem rozdziału wydaje się przedstawienie ujęcia państwa, determinowanego przez trzy kategorię: materię, historię i proces historyczny. Warto jednak pamiętać o dorobku bardziej nam współczesnych teorii archeologicznych: archeologii procesualnej, określanej także mianem `nowej archeologii` (lata sześćdziesiąte, np. Lewis Binford), archeologii behawioralnej (lata siedemdziesiąte, np. M.B. Schiffer) czy nurtu post-procesualnego (lata osiemdziesiąte, np. I. Hodder).
Podsumowując prezentowane rozważania chciałbym zwrócić uwagę na wybrane elementy, przesądzające o oryginalności opracowania na tle publikacji wcześniejszych.
I. Książka stanowi dobre połączenie dwóch metod interpretacji genezy państwa jako procesu historycznego: archeologicznej i politologicznej. Ukazuje zatem, że analiza procesów dziejowych nie może odbywać się wyłącznie w oparciu o dorobek jednej dziedziny wiedzy. Interesujące dla politologa wyda się także zarysowane w książce uwikłanie polityczne archeologii przez przeważającą część ubiegłego wieku.
II. Zaprezentowane w pracy koncepcje teoretyczne są zrozumiałe zarówno dla specjalistów archeologii jak i przedstawicieli nauk politycznych. W dobie ekspansjonizmu metodologii szczegółowych prezentowana przez autorów umiejętność "pogodzenia" dwóch odległych od siebie nurtów rozważań jest prawdziwą rzadkością. Konwencjonalny charakter pierwszych kilku rozdziałów z naddatkiem kompensuje innowacyjność rozważań z końcowej części książki. Książkę Lull i Micó uznać możemy za istotny wkład zarówno w zakresie teoretycznego ujęcia archeologii jak i teorii nauk politycznych.
III. Interesujące wydaje się także uwypuklenie przez autorów wartościowych (i możliwych do zastosowania współcześnie) elementów materializmu historycznego w interpretacji określonych procesów dziejowych. Pomimo częściowej niechęci środowisk politologicznych, teorie w rodzaju historycyzmu czy determinizmu w dalszym ciągu pozostają wartościowym sposobem interpretacji otaczającej nas rzeczywistości. [Recibido el 18 de diciembre de 2011].
Nota bene:
Si necesita algún tipo de información referente al artículo póngase en contacto con el email suministrado por el autor del artículo al principio del mismo.
REVISTA EUROPEA DE HISTORIA DE LAS IDEAS POLÍTICAS Y DE LAS INSTITUCIONES PÚBLICAS es una revista académica, editada y mantenida por Revistasdederecho.com. La revista dejó de depender de la Universidad de Málaga en noviembre de 2013 y de www.eumed.com en noviembre de 2020, fecha en la que se conformó www.revistasdederecho.com. Para cualquier comunicación, envíe un mensaje a mjpelaez@uma.es, seghiri@uma.es o info@revistasdederecho.com.