Revista europea de historia de las ideas políticas y de las instituciones públicas
ISSN versión electrónica: 2174-0135
ISSN versión impresa: 2386-6926
Depósito Legal: MA 2135-2014
Presidente del C.R.: Antonio Ortega Carrillo de Albornoz
Director: Manuel J. Peláez
Editor: Juan Carlos Martínez Coll
Marek Tracz-Tryniecki, Myśl Polityczna i Prawna Alexisa de Tocqueville, Księgarnia Akademicka, Kraków, 2009, 440 págs.
Bogumil Maria Terminski-Mrowiec
ABSTRACT: Efforts by historians of political thought, political theorists and philosophers of democracy critical studies of the literary output of Alexis de Tocqueville�s going through recent years, a renaissance of interests. However, many of issues taken by mentioned political thinker still remains less well known, forgoten or even pushed to margins of scientific activity. Remember that, taken by Tocqueville�s reflection on the concept of punishment or the nature of the penal system constituted a significant portion of its literature (this issue runs through the numbers in more than 11 volumes of his correspondence). Published in 2009 Marek Tracz-Tryniecki�s work is the first on the Polish literature compendium of pretending to take their full range of Alexis de Tocqueville political and legal thought. Therefore complements in more recent studies in political science with elements of particular value to historians and theorists of the state regimes or legal doctrines.
KEYWORDS: Alexis de Tocqueville, Marek Tracz-Tryniecki, Political philosophy, Liberalism, Democracy.
Godność, wolność i cnota- te właśnie uniwersalne dla paradygmatu liberalnego wartości wydają się z perspektywy czasu kluczowymi kategoriami piśmiennictwa politycznego i prawnego Alexisa de Tocqueville. O ile jednak poglądy polityczne autora O demokracji w Ameryce wydają się nam dobrze znane i trwale zakorzenione w tradycji europejskich rozważań filozofii polityki nasza wiedza o wielu innych płaszczyznach jego refleksji (na przykład koncepcjach prawa naturalnego, rozważaniach w przedmiocie kary, itp.) wydaje się już zdecydowanie bardziej pobieżna, wyrywkowa, czasami wręcz w og�le nie znana. Pomimo istnienia wielu publikacji w przedmiocie pogląd�w Tocqueville`a na problemy demokracji, rewolucji czy praw i wolności jednostek, jak dotychczas zdecydowanie brakowało w polskim piśmiennictwie naukowym sp�jnego opracowania, w poszerzony, a zarazem syntetyczny spos�b prezentującego całościowy dorobek myśli politycznej i prawnej autora. Wydana ostatnio praca Marka Tracz-Trynieckiego wychodzi zatem naprzeciw oczekiwaniom licznej grupy badaczy i student�w, pragnących poszerzyć niepełny zazwyczaj obraz piśmiennictwa Tocqueville`a, prezentowany w ramach podręcznik�w historii myśli politycznej i prawnej, bądź innych opracowań o podobnej tematyce. W ostatnich latach obserwować możemy prawdziwy renesans zainteresowania myślą Tocqueville`a. Powstaje coraz więcej opracowań, dających nam pogłębiony obraz coraz bardziej szczeg�łowych element�w jego piśmiennictwa. Do najbardziej znaczących publikacji wydanych w tym zakresie na przestrzeni ostatnich lat zaliczyć możemy prace autor�w takich jak: B. Allen (2005), M.J. Mancini (2006), H. Brogan (2008), J. Epstein (2008) czy B. Dannoff (2010). Wydana w Polsce praca dobrze wpisuje się w nurt całościowych rozważań nad myślą Tocqueville`a. Każda pr�ba ujęcia tematu wyłącznie w oparciu o lekturę najbardziej znanych prac autora nie daje nam bowiem pełnego obrazu jego pogląd�w, utrudniając często całościowe zrozumienie opisywanych przez niego kategorii.
Prezentowane w pracy ujęcie myśli Tocqueville`a bazuje na dogłębnej analizie jego dorobku pisarskiego (także mniej znanych jego części, na przykład list�w czy notatek z podr�ży) oraz powstałej w tym zakresie bogatej literatury przedmiotu. Otwierające książkę pogłębione studium biograficzne pozwala nam lepiej zrozumieć kontekst historyczny w kt�rym powstały jego najważniejsze dzieła, w szczeg�lności zaś charakterystyczną dla Tocqueville`a metodę pracy badawczej. Szczeg�lną wagę przykładał on bowiem do obserwacji zastałej rzeczywistości społeczno-politycznej, prowadzonych r�wnolegle wywiad�w (z przedstawicielami r�żnych warstw społecznych), a także element�w analizy por�wnawczej ustroj�w państwowych. To dzięki wspomnianym elementom wydany w 1835 roku pierwszy tom O demokracji w Ameryce stał się przełomową, jak na owe czasy, pr�bą całościowego om�wienia rzeczywistości politycznej danego państwa.
Do trzech zasadniczych wartości myśli tocquevillowskiej autor opracowania zalicza godność, wolność i cnotę. Szczeg�lnie dużo miejsca poświęcone zostaje kluczowej dla myśli Tocqueville`a kategorii wolności. Przedmiotem podjętych w pracy analiz staje się zatem zar�wno teoretyczne ujęcie koncepcji wolności jak i jej praktyczna realizacja przez władzę polityczną. Interesujące dla czytelnika wydają się zwłaszcza rozważania dotyczące relacji pomiędzy wolnością a religią, oraz zr�żnicowanego charakteru wolności jako fenomenu politycznego. Przypomnijmy bowiem, że w pochodzącym z 1836 roku eseju "Stan społeczny i polityczny Francji przed rokiem 1789" (fr. L'Etat social et politique de la France avant et depuis 1789) Tocqueville rozr�żnia dwie zasadnicze kategorie wolności: arystokratyczną i demokratyczną. Podkreślić warto, że wolność w ujęciu Tocqueville`a nie charakteru permisywnego. Podstawową przesłanką ograniczenia wolności wydaje się zatem każdorazowo potrzeba utrzymania ładu społecznego. R�wnie istotne stają się rozważania autora w przedmiocie tocquevillowskiej koncepcji cnoty. Autor omawia między innymi charakterystyczny dla Tocqueville`a podział cn�t na publiczne i prywatne a także mniej znaną klasyfikację na cnoty arystokratyczne i demokratyczne. Jak zauważa, specyfikę amerykańskiego modelu cnoty wiąże Tocqueville z innym niż w Europie pojmowaniem honoru oraz stosunkiem jednostki do aktywności gospodarczej. To właśnie hierarchia poszczeg�lnych rodzaj�w cnoty stanowi jeden z zasadniczych czynnik�w, odr�żniających społeczności państw europejskich od mieszkańc�w Stan�w Zjednoczonych.
Kolejny rozdział pracy koncentruje się na najbardziej kluczowym dla całej myśli Tocqueville`a problemie- zagadnieniu demokracji. Zważywszy na znaczącą ilość publikacji podejmujących wspomniane zagadnienie już wcześniej, trudno uznać prezentowane w tym zakresie rozważania za specjalnie odkrywcze. Jego niewątpliwą zaletę stanowi jednak uporządkowanie i om�wienie nie zawsze zrozumiale przedstawionych w podręcznikach z zakresu historii doktryn politycznych centralnych element�w koncepcji Tocqueville`a. Szczeg�lnie istotną częścią rozdziału wydają się rozważania autora na temat podstawowych wolności jednostki i służących ich ochronie środk�w. To w obyczajach upatruje Tocqueville podstawowych gwarant�w zachowania wolności jednostki w społeczeństwach demokratycznych (wszelkie rozwiązania instytucjonalno-prawne odgrywają zatem w tym przedmiocie rolę drugorzędną). Jak zauważa autor, do podstawowych instrument�w ochrony indywidualnej wolności, obok wspomnianych już obyczaj�w, Tocqueville zalicza także doktrynę dobrze pojętego interesu oraz religię. R�wnie istotne znaczenie w tym względzie przypisywać możemy także wsp�łdziałaniu obywateli, w tym zwłaszcza instytucjom opinii publicznej. Tocqueville wyr�żnia bowiem trzy płaszczyzny działalności publicznej (stanowiące konsekwencję zasady suwerenności ludu): aktywność obywateli, gmin oraz państwa (por. s. 267). Istotne wydają się także podjęte w kolejnej części rozdziału rozważania na temat kształtu instytucjonalnego ustroju państw demokratycznych. Pamiętajmy bowiem, że dzieła Tocqueville`a stanowią dla politolog�w niezwykle barwne połączenie sfery idei i praxis. Podejmując dalsze rozważania w przedmiocie znaczenia demokracji w myśli Tocqueville`a warto zapoznać się zwłaszcza z wydaną nieco ponad dwadzieścia lat temu pracą J-C Lambertiego Tocqueville and the Two Democracies.
Zdecydowanie mniej znanym czytelnikom zagadnieniem wydaje się poruszony w rozdziale czwartym stosunek Tocqueville`a do rewolucji. Temat ten podjęty został przez Toqueville`a już w 1848 roku, a zatem na osiem lat przed publikacją jego najbardziej znanego dzieła w tym zakresie � Dawnego ustroju i rewolucji (fr. L'Ancien R�gime et la R�volution). Jak zauważa autor, Tocqueville wyr�żnił dwa zasadnicze znaczenia terminu "rewolucja". Może ona zatem stanowić zar�wno kr�tkotrwałe zjawisko jak i wieloletni proces (coś na kształt wsp�łcześnie rozumianych transformacji). Szczeg�lnie istotna wydaje się w tym miejscu podjęta przez autora analiza leżących u podłoża rewolucji przyczyn a także jej pozytywnych i negatywnych następstw jako procesu społecznego. Autor przywołuje także kluczowe dla tocquevillowskiego ujęcia prezentowanego tematu mechanizmy rewolucji demokratycznej. Wspomniany rodzaj rewolucji stanowi dla autora Demokracji w Ameryce swoiście rozumiany "poch�d r�wności", za pośrednictwem kt�rego odbywa się przejście ze społeczeństwa arystokratycznego do demokratycznej formy rząd�w. Autor opracowania podkreśla wreszcie wielokrotnie wyrażany w piśmiennictwie Tocqueville`a negatywny stosunek do socjalizmu.
Najbardziej interesującym dla czytelnika fragmentem opracowania wydają się przedstawione w rozdziale piątym poglądy Tocqueville`a na prawo, w tym zwłaszcza na ideę prawa natury. Elementy wspomnianej koncepcji znaleźć możemy na przykład w zawartej w pracy O demokracji w Ameryce definicji sprawiedliwości. Sporo miejsca poświęcił także autor analizie prezentowanej przez Tocqueville`a liberalnej koncepcji praw człowieka (por. s. 342) oraz wzajemnemu oddziaływaniu kategorii prawa, obyczaju oraz układu społecznego. Istotny walor poznawczy cechują także szerokie odniesienia do prezentowanych w O demokracji w Ameryce pogląd�w Tocqueville`a na amerykański wymiar sprawiedliwości. Pamiętajmy bowiem o zdecydowanej odmienności wspomnianego systemu prawa od reali�w kontynentalnej Europy pierwszej połowy XIX stulecia. Ciekawa także wydaje się prezentacja pogląd�w Tocqueville`a na amerykański system penitencjarny. Zagadnieniu temu coraz więcej miejsca poświęcają także wydawane w ostatnich latach publikacje anglojęzyczne (por. np. G.W. Pierson, 1993; S.S. Wolin, 2003; R. Boesche, 2006).
Podsumowując chciałbym zwr�cić uwagę na kilka kluczowych element�w stanowiących o kompleksowości, oryginalności i aktualności wspomnianej monografii oraz zawartych w niej rozważań. Prezentowana rozprawa ukazuje bowiem, że pomimo istnienia ogromnej wprost literatury przedmiotu w tym zakresie, pewne elementy piśmiennictwa Tocqueville`a w dalszym ciągu pozostają mało znane, sam temat zaś może być potraktowany w tw�rczy i interesujący dla odbiorcy spos�b.
Szczeg�lnie wartościowe stały się bogate odwołania źr�dłowe do mniej znanych czytelnikom fragment�w piśmiennictwa Tocqueville`a, zwłaszcza zaś jego esej�w i korespondencji. Wydana w dziesięciu tomach korespondencja autora stanowi bowiem niezwykle cenne źr�dło wiedzy, pomagające nam dużo lepiej zrozumieć poglądy Tocqueville`a na otaczającą go rzeczywistość. Wydaje się jednak, że w dalszym ciągu nie zostały one należycie uwzględnione w ramach dostępnego piśmiennictwa naukowego. Autorowi udało się ponadto zachować daleko idącą r�wnowagę pomiędzy krytycznymi ocenami własnymi a odwołaniami do pogląd�w innych badaczy, co nie zawsze cechuje opracowania z kręgu historii myśli politycznej. Pamiętajmy wreszcie, że publikacja stanowi pierwszą w polskim piśmiennictwie naukowym pr�bę całościowego przedstawienia myśli politycznej i prawnej Tocqueville`a. Jej walory dydaktyczne i poznawcze wydają się zatem trudne do przecenienia. Praca z powodzeniem może służyć studentom kierunk�w politologicznych i prawnych, jak r�wnież stanowić dobry wstęp dla dalszych rozważań własnych w przedmiocie historii myśli politycznej, czy rozumienia demokracji jako zmieniającej się czasie formy rząd�w i organizacji życia społecznego. [Recibido el 15 de enero de 2011].
Nota bene:
Si necesita algún tipo de información referente al artículo póngase en contacto con el email suministrado por el autor del artículo al principio del mismo.
REVISTA EUROPEA DE HISTORIA DE LAS IDEAS POLÍTICAS Y DE LAS INSTITUCIONES PÚBLICAS es una revista académica, editada y mantenida por Revistasdederecho.com. La revista dejó de depender de la Universidad de Málaga en noviembre de 2013 y de www.eumed.com en noviembre de 2020, fecha en la que se conformó www.revistasdederecho.com. Para cualquier comunicación, envíe un mensaje a mjpelaez@uma.es, seghiri@uma.es o info@revistasdederecho.com.