Revista europea de historia de las ideas políticas y de las instituciones públicas
ISSN versión electrónica: 2174-0135
ISSN versión impresa: 2386-6926
Depósito Legal: MA 2135-2014
Presidente del C.R.: Antonio Ortega Carrillo de Albornoz
Director: Manuel J. Peláez
Editor: Juan Carlos Martínez Coll
Jack S. Levy y William R. Thompson, Causes of War, Wiley-Blackwell, Malden-Oxford, 2010, 288 págs.
Bogumil Terminski
RESUMEN: The book published in 2010 by Levy and Thompson presents the most influential theoretical approaches to war. As the authors write, basic element of the phenomenon of war is the use of force between its participants. War is therefore the real game of forces, requiring a large commitment of actors and huge costs. The book analyzes both the civil wars and interstate conflicts. The phenomenon of war is presented as one of the key factors influencing the evolution of the international order. It is interesting, therefore, the interaction between war and peace and the category of the state. The authors analyze the most influential theoretical approaches to war (system-level theory, dialectical materialism, the democratic peace theory, psychological models of international conflicts, decision-making models, etc.). The book seems to be important contribution and useful reading for students of international relations, scholars and policy makers.
PALABRAS CLAVE: Jack S. Levy, William R. Thompson, War, Civil and Interstate Wars, Conflict Studies, War Studies, Polemology, Political Realism, Balance of Power, International System.
Przygotowanie tego tekstu zbiegło się w czasie z kilkoma wydarzeniami. Najważniejszym z nich jest obserwowane od tygodni napięcie polityczne na tle irańskiego programu rozwoju energii atomowej. Perspektywa konfliktu zbrojnego zaawansowanych technologicznie państw zawsze jest dla wspólnoty międzynarodowej silniejszym bodźcem niż asymetryczne interwencje "humanitarne", czy walki plemienne w obszarze państw trzeciego świata (terminu tego rozmyślnie używam bez cudzysłowu). Recenzja ta powstaje równolegle z tekstem poświęconym politycznym koncepcjom powstania państwa. Wojna istniała co prawda już w dobie `przedpaństwowej`. Jej najdoskonalszy i najbardziej tragiczny wyraz dopełnił się jednak w ramach kształtowanego przez suwerenne (nie zawsze) państwa systemu międzynarodowego. Jak pisał Tilly (1975) "wojna stwarza państwo, by państwo mogło stwarzać wojnę".
Wojna od zawsze była podstawowym narzędziem tworzenia, utrwalania bądź zmiany otaczającego nas ładu. To niezbyt odkrywcze stwierdzenie uzupełnić możemy innym: wojna jest specyficznym rodzajem konfliktu wymagającym użycia siły i rzeczywistego zaangażowania przynajmniej dwóch podmiotów. Sytuacje polegające na jednostronnym ataku, przy braku rzeczywistego oporu drugiej strony określamy najczęściej interwencją, akcją, operacją bądź misją. Wspomniana analiza prowadzi nas do niezwykle istotnej prawidłowości: pojęcia szczegółowe odgrywają w ramach studiów polemologicznych trudne do przecenienia znaczenie.
Odmienna jest także percepcja wojny w ramach dwudziestowiecznych teorii stosunków międzynarodowych. Wywodzący się od Tukidydesa polityczny realizm traktuje wojnę jako podstawowe narzędzie realizacji interesów. Drugi najbardziej wpływowy spośród dwudziestowiecznych konstruktów- teoria liberalna- dąży do stopniowej delegalizacji wojny, uznając- za Wilsonem- możliwość dywagacji nad losem świata przy popołudniowej herbatce. Na marginesie wspomnianych wyżej teorii znaleźć możemy ujęcia marksistowskie, feministyczne, teorie ekologiczne, teorie gier, a także analizowane przez autorów modele podejmowania decyzji, itp. Odzwierciedleniem niepewnych czasów, ery przewartościowań porządku światowego i kolektywnych akcji militarnych staje się rosnąca liczba opracowań naukowych poświęconych genezie zjawiska wojny. Wśród opracowań ostatnio wydanych w tym zakresie przypomnijmy choćby książki autorów takich jak: Andrew Gordon Fiala (2008), David Sobek (2009), Thomas Lindemann (2011) czy Mike Wells (2011). Również wydana nakładem Wiley-Blackwell książka Causes of War zawiera kilka interesujących elementów.
Jej autorzy w prosty, opatrzony przykładami i ciekawy sposób rozpatrują ujęcie wojny w ramach najbardziej reprezentatywnych teorii politycznych drugiej połowy ubiegłego stulecia. Autorzy nie narzucają odbiorcy swojej wizji świata, co odróżnia książkę od wielu amerykańskich publikacji z zakresu teorii polityki. Pewnym jej mankamentem wydaje się jednak "typowo amerykański punkt widzenia", przejawiający się w braku szerokich odniesień do dorobku nauki brytyjskiej i badań prowadzonych w innych częściach świata. Wszystkie przedstawione przez autorów sposoby interpretacji wojny, łączy w mojej ocenie jeden wspólny mianownik: zjawisko to przedstawiane jest na tle historycznym, zwłaszcza w powiązaniu z kształtującą go kategorią państwa. Książka jedynie w ograniczonym stopniu odnosi się do ogólnego kontekstu studiów nad pokojem (irenologia). W pewnym sensie łamie zatem utrwalone w po drugiej wojnie światowej kurczowe zespolenie percepcji pokoju i wojny (ang. peace and conflict studies).
Jak podkreślają autorzy, książka traktuje zjawisko wojny jako fenomen o względnie spójnym charakterze. Analizie poddano zarówno wojny domowe jak i konflikty o charakterze międzynarodowym. Zdecydowana większość teoretycznych ujęć problemu odnosi się do przyczyn konfliktów międzynarodowych (dążenie do równowagi sił, dysfunkcjonalność ładu międzynarodowego, ochrona suwerennej władzy, interesy elit politycznych, itp.). Geneza wojen domowych interpretowana jest zdecydowanie rzadziej. Spadek ilości konfliktów międzynarodowych, jak również nowe wyzwania (rosnące upolitycznienie konfliktów etnicznych, dojście do głosu zagrożeń asymetrycznych, perspektywa wojen o charakterze cybernetycznym) zmusza do wielu przewartościowań w zakresie teoretycznej interpretacji zjawiska wojny. Prowadzonych analiz nie możemy obecnie zamykać na aktorów pozapaństwowych. Kluczowym punktem odniesienia dla interpretacji konfliktów wewnętrznych czy terroryzmu stają się dzisiaj procesy rozgrywające się w przestrzeni wewnętrznej, nie zaś interakcje międzynarodowe.
Książka podzielona została na osiem rozdziałów, ilustrujących najbardziej wpływowe interpretacje zjawiska wojny. W pierwszym z nich znajdziemy próbę odpowiedzi na pytanie czym jest wojna a także w oparciu o jakie czynniki zmienia się ona na przestrzeni dziejów. To wcale nie postęp technologiczny (od maczug przez miecze po broń ABC) lecz przede wszystkim ewolucja instytucji politycznych kształtuje oblicze wojen. Rozwój technik wojennych w coraz większym stopniu okalecza cywilnych i zawodowych uczestników wojny.
Zdecydowanie odmienną rolę przypisywać możemy rozwojowi instytucji politycznych. Już Hobbes zauważył, że ich podstawową właściwość stanowić powinno cywilizowanie stosunków społecznych. Brak rozwiniętych instytucji władzy cechuje bowiem stan natury, wiąże się zatem z nieobecnością zinternalizowanych norm moralnych i wojną każdego z każdym.
W rozdziale drugim poddano analizie najbardziej znane koncepcje systemu międzynarodowego: teorie realistyczne, koncepcję równowagi sił oraz teorie hegemonii porządku światowego. Wśród intelektualnych ojców teorii realizmu politycznego wymienia się Tukidydesa, Sun Tzu, Nicollo Machiavellego, Kardynała Richelieu, Thomasa Hobbesa, a z bliższych nam dziejowo postaci Carla von Clausevitza czy Ottona von Bismarcka. Przedmiotem analizy autorów staje się interpretacja wojny według szczególnie wpływowych płaszczyzn tej teorii: klasycznego realizmu, neorealizmu (zwanego też realizmem strukturalnym) oraz realizmu neoklasycznego. Pomimo przystępnej formy rozważania autorów nie zawierają szczególnie nowatorskich bądź interesujących elementów. Brak szerokich odwołań do koncepcji liberalnych skazuje nas na dość jednostronną percepcję zjawiska wojny. Dużo ciekawszymi fragmentami rozdziału wydają mi się rozważania poświęcone problematyce hegemonii w porządku międzynarodowym oraz równowadze sił.
Kolejne fragmenty książki poświęcono diadycznym interakcjom państw (rozdz. 3) oraz oddziaływaniu wojny na stosunki społeczne (rozdz. 4). Dużo miejsca poświęcili autorzy przestrzeni kształtowania się wojny, czyli problematyce rywalizacji międzynarodowej. W ramach rozdziału trzeciego omówiono między innymi dwa istotne modele kształtowania się fenomenu wojny: model `kroków do wojny` (ang: `Steps-to-War` Model) oraz model `targowania` się o wojnę (ang. `Bargaining Model of War`). Najciekawszym fragmentem rozdziału wydaje się jednak pogłębiona analiza teorii współzależności ekonomicznych i konfliktu. Równie interesujące okazują się rozważania na temat imperializmu i wojny w marksowskiej teorii materializmu historycznego. Obserwować możemy istotny wzrost publikacji interpretujących procesy historyczne i otaczającą nas rzeczywistość społeczną w oparciu o oryginalne przetworzenie koncepcji Marksa.
Wśród rozważanych przez autorów koncepcji teoretycznych znalazły się także: modele koalicyjne, `dywersyjna` teoria wojny (ang. diversionary theory of war), koncepcja demokratycznego pokoju oraz wojenne implikacje założenia o zderzeniu cywilizacji (ang. clash of civilizations). Rozdział dąży zatem do szerszej niż uprzednio kontekstualizacji zjawiska wojny w otaczającej nas rzeczywistości społecznej (wyeksponowanie związków z pokojem, procesami dziejowymi, stosunkami społecznymi, właściwościami ekonomicznymi, itp.).
Szczególnie interesującymi fragmentami książki okazują się rozważania poświęcone wojnie jako mechanizmowi podejmowania decyzji na poziomie indywidualnym (rozdział 5) oraz organizacyjnym (rozdział 6). Modele podejmowania decyzji są sferą badań zdecydowanie lepiej rozwiniętą w USA, niż w mocno teoretycznej nauce europejskiej (rozdziały są zatem najbardziej praktyczną i jedną z najciekawszych części książki).
W rozdziale piątym autorzy analizują cztery szczególnie istotne koncepcje: model racjonalnego podejmowania decyzji, model psychologiczny, podejmowanie decyzji w czasach kryzysu oraz heurystyczne teorie podejmowania decyzji (ang. Poliheuristic Theory of Decision-Making). Sporo miejsca poświęcono także podejmowaniu decyzji na poziomie instytucjonalnym (aspekty przywództwa, znaczenie ekspertów w procesie zapadania decyzji, rola biurokracji i organizacji pracy, itp.).
Rozdział poświęcony wojnom domowym skłania do refleksji nad ewolucją tego zjawiska w ostatnich kilkudziesięciu latach. Klasycznie rozumiane konflikty międzynarodowe powoli tracą na znaczeniu, bądź zmieniają się w zorganizowane misje wojskowe (określane obecnie przez kategorię `interwencji humanitarnej`). Wobec dużej deterytorializacji konfliktów międzynarodowych (zagrożenia asymetryczne, dojście do głosu technologii informatycznych, brak sprecyzowanych aktorów konfliktu i obszaru walki) najbardziej namacalnym przykładem clausevitzowsko rozumianego pola walki stają się konflikty wewnętrzne. Przyrównanie obserwowanej choćby w Libii interwencji humanitarnej do klasycznie rozumianej kategorii wojny wzbudzi zapewne sprzeciw nastawionych dogmatycznie teoretyków stosunków międzynarodowych. Pamiętajmy jednak, że teorie tego rodzaju nie mają wyłączności w interpretacji rzeczywistości. Całość pracy uzupełniają ogólne (i dość dowolne) spostrzeżenia autorów na temat poziomów interpretacji teoretycznej problemu wojny.
Kończąc niniejsze rozważania chciałbym zwrócić uwagę na wybrane elementy, wyróżniające opracowanie na tle wydanych uprzednio publikacji amerykańskich.
I. Książka nie zawiera wielu pogłębionych analiz. Jej syntetyczny charakter spełnia jednak oczekiwania studentów stosunków międzynarodowych i osób zainteresowanych konceptualizacją zagadnienia w dwudziestowiecznych teoriach tej dyscypliny. O innowacyjności pozycji przesądzają zawarte w niej liczne studia przypadków, a także wiele odniesień do problemów praktycznych (zwłaszcza w rozdziałach poświęconych teoriom podejmowania decyzji). Dwudziestowieczne teorie stosunków międzynarodowych przedstawiają autorzy w logicznej i spójnej formie. Trudno jednak mówić o wyczerpującym, bądź nawet pogłębionym charakterze analiz.
II. Cennym elementem książki stało się połączenie problematyki wojen domowych i konfliktów o charakterze międzynarodowym. Wbrew opiniom autorów opracowanie nie stanowi pierwszej, bądź nawet jednej z nielicznych publikacji tego rodzaju. W dalszym jednak ciągu obserwować możemy nierównowagę pomiędzy ilością opracowań poświęconych konfliktom międzynarodowym a wojnom domowym.
III. Jak większość publikacji z zakresu stosunków międzynarodowych, książka wiele miejsca poświęca problematyce państwowości. Pomimo wspomnianego faktu nie prezentuje ona typowo państwocentrycznego punktu widzenia. Wspomniana właściwość uwidacznia się zwłaszcza we fragmencie pracy poświęconym konfliktom domowym. Interpretacja współczesnych procesów wyłącznie przez pryzmat państwa prowadzi nas do wielu uproszczeń, coodzwierciedlają także niektóre fragmenty książki. [Recibido el 27 de abril de 2011].
Nota bene:
Si necesita algún tipo de información referente al artículo póngase en contacto con el email suministrado por el autor del artículo al principio del mismo.
REVISTA EUROPEA DE HISTORIA DE LAS IDEAS POLÍTICAS Y DE LAS INSTITUCIONES PÚBLICAS es una revista académica, editada y mantenida por Revistasdederecho.com. La revista dejó de depender de la Universidad de Málaga en noviembre de 2013 y de www.eumed.com en noviembre de 2020, fecha en la que se conformó www.revistasdederecho.com. Para cualquier comunicación, envíe un mensaje a mjpelaez@uma.es, seghiri@uma.es o info@revistasdederecho.com.