Revista europea de historia de las ideas políticas y de las instituciones públicas
ISSN versión electrónica: 2174-0135
ISSN versión impresa: 2386-6926
Depósito Legal: MA 2135-2014
Presidente del C.R.: Antonio Ortega Carrillo de Albornoz
Director: Manuel J. Peláez
Editor: Juan Carlos Martínez Coll
Gad Heuman and Trevor Burnard (eds.), The Routledge History of Slavery, Routledge, Milton Park-Abingdon-Oxon, 2011, 2011, 358 pp.
Bogumil Terminski
ABSTRACT: Slavery is social and economic issue deeply rooted in history from ancient times till these days. Its core is not limited to the pursuit of economic benefits, but often also violence, racial domination and the conviction of superiority over other people. Most of us know the nature of slavery in the ancient Greece, imperial Rome or in the period of colonialism. Economic, psychological and social face of slavery (and enslavement) has been very well described in the literature. Much less is known about demographics and gender determinants of this phenomenon and so-called slave culture. The slave trade was condemned already in the nineteenth century. However still more than 27 million people worldwide (including approximately 170 000 in Europe) live in servitude, slavery or are forced to different forms of forced labor. According to the authors modern slavery twice exceeds the number of people turned into slaved during the Atlantic slave trade. According to some authors, in the history of the Atlantic slave trade, the French colonialists turned four times more African people into slaves as the Americans did. The Routledge History of Slavery edited by G. Heuman, and T. Burnard exposes many common elements of slavery in all historical periods and regions of the world. These can include various forms of abuse, psychological bullying, violence and political and social marginalization. As the authors point out, the primary purpose of slavery was not a dehumanization of the victims or shaping the social structure but economic profits. In twenty essays, written by leading specislists, the book reveals the most important historical exaples of slavery (Slavery in Ancient Greece and Rome, Slavery in Africa, Atlantic slave trade, evolution and contemporary forms of slavery), common features of this process and the changes taking place. The book helps us in understanding contemporary forms of slavery, such as so-called 'Restaveks' in Haiti and several forms of sexual harassment, observed also in highly developed countries. The book consists of twenty essays, divided into three parts: (1) Slavery as a global institution, (2) The character of slavery, (3) Changes and continuities.
KEY WORDS: Gad Heuman, Trevor Burnard, Slavery, History of slavery, Slaves, Abolition, Abolitionism, Atlantic slave trade, Labour exploitation, Forced labour, Racism, Enslavement, Social history.
W ostatnich latach obserwujemy prawdziwą eksplozję publikacji dotyczących historii niewolnictwa. Wśród najbardziej wpływowych pozycji wymieńmy książki autorów takich jak Paul E. Lovejoy (2011), Keith Bradley i Paul Cartledge (2011), William Henry Smith (2009), Emily Gooding (2011), Madeleine Dobie (2010) czy Jeremy Black (2011). Wszystkie one badają nie tylko historyczne zmiany oblicza niewolnictwa lecz także cechujące ten problem elementy wspólne. Rozwój wspomnianych badań wydaje się prostą konsekwencją bardzo prozaiczne faktu. Jeszcze nigdy w historii świata nie było tak wielu niewolników jak obecnie. Według analiz organizacji międzynarodowych ponad 27 milionów osób na świecie doświadcza różnych form niewolnictwa, quasi-niewolnictwa, poddaństwa bądź pracy przymusowej. Nawet w Europie liczbę osób żyjących w poddaństwie szacowano w ostatnich latach na ponad 170 tysięcy. Zgodnie z szacunkami UNICEF co trzydzieści sekund na świecie sprzedaje się jedno dziecko. Te zatrważające fakty zmuszają nas do daleko idącej refleksji nad zmiennym charakterem wspomnianego problemu. Na przestrzeni wieków zmieniały się co prawda ceny niewolników (dzisiaj uznaje się je za najniższe w historii), ich przeznaczenie a także udział niewolnictwa w życiu gospodarczym narodów oraz poziom społecznego przyzwolenia na nie. Podstawowe elementy niewolnictwa-dążenie do fizycznego podporządkowania sobie drugiego człowieka w celu czerpania z jego aktywności ekonomicznych profitów-nie uległy jednak znaczącym przemianom. Wydane przez Routledge opracowanie nie ogranicza się do odległych nam epok, w których niewolnictwo było istotną ekonomicznie i legitymizowaną społecznie instytucją. Równie istotne stało się ukazanie mechanizmów dzięki którym ta szczególnie haniebna forma relacji społecznych w dalszym ciągu jest tak trudna do wyeliminowania.
Część pierwsza książki poddaje analizie charakter instytucji niewolnictwa w różnych okresach historycznych. Analizując problematykę niewolnictwa na myśl przychodzą nam zazwyczaj oparte na silnej władzy centralnej starożytne imperia: Egipt, Rzym czy kraj Persów. Zdecydowanie rzadziej pamiętamy o jego równie istotnym znaczeniu gospodarczym w zatomizowanym świecie greckim (szacuje się, że w V w. p.n.e. niewolnicy stanowić mogli nawet 25 procent mieszkańców dużych poleis greckich). Jak zauważa McKeown niewolnictwo walnie przyczyniło się do rozwoju modelu rządów demokratycznych. To dzięki pracy niewolników obywatele Aten mieli bowiem więcej czasu na uczestnictwo w życiu publicznym. W kolejnych wiekach niewolnicy stanowić mieli przynajmniej 30-40 procent ludności Italii i przynajmniej 10 procent populacji Imperium Romanum. Pogorszeniu uległo jednak ich położenie społeczne, co zaowocowało dobrze utrwalonymi w historii starożytnej powstaniami. Równie ciekawym fragmentem książki okazuje się analiza afrykańskiej specyfiki niewolnictwa. Autor rozdziału, Paul E. Lovejoy, zwraca uwagę na zróżnicowane mechanizmy pozbawiania wolności oraz znaczenie niewolnictwa dla formowania się dziewiętnastowiecznego imperializmu. Zgodnie z ostrożnymi szacunkami ofiarą Atlantyckiego kierunku handlu niewolnikami (ang. Atlantic slave trade) padło przynajmniej 12 milionów mieszkańców kontynentu (zdecydowana większość niewolników transportowanych na obszary Nowego Świata pochodziła ze środkowej i wschodniej części Afryki). Niezwykle interesujące wydają się rozważania poświęcone genezie instytucji niewolnictwa na terytorium zachodniej hemisfery (XVI-XVIII wiek). Jedynym mankamentem wspomnianej części pracy wydaje się zbyt pobieżne omówienie specyfiki atlantyckiego handlu niewolnikami, w szczególności jego politycznego kontekstu.
Przedmiotem części drugiej stała się próba określenia historycznego charakteru tego procesu. Z oczywistych względów otwiera ją zatem rozdział poświęcony badaniu niewolnictwa jako fenomenu ekonomicznego. Czy instytucja ta rzeczywiście okazuje się aż tak opłacalna ekonomicznie? Zdaniem Loreny Walsh tylko w niektórych przypadkach. Względy ekonomiczne decydują bowiem zarówno o emergencji systemów niewolniczych, jak i ich ewolucji i późniejszym upadku (uwarunkowania polityczne czy humanitarne rzadko kiedy stanowiły realną przyczynę odejścia od niewolnictwa, ekonomiczny sens tego fenomenu musiał się zatem wypalić). Zdaniem autora rozdziału o demografii niewolnictwa fenomen ten doprowadził nie tylko do depopulacji ogromnych obszarów Afryki lecz także spadku dzietności społeczności niewolniczych zachodniej hemisfery. Niezwykle interesujące rozważania zawarte zostały w rozdziale poświęconym genderowemu wymiarowi niewolnictwa i życiu rodzinnemu (Jennifer L. Morgan). W kolejnych rozdziałach poddano analizie kulturowy i religijny kontekst niewolnictwa amerykańskiego. Podjęte następnie rozważania na temat oporu i rebelii niewolniczych stanowią jeden z kluczowych elementów opracowania. O zorganizowanym oporze przeciwko stanowi niewoli decydowały najczęściej względy ekonomiczne, nie zaś określone aspiracje społeczne. Rebelie niewolnicze często odzwierciedlały słabość systemu politycznego i "wypalenie" spajających go instytucji (towarzyszyły zmierzchowi wielkich imperiów- od Rzymu po mocarstwa kolonialne). W ostatnim rozdziale fragmentu omówione zostały relacje rasowe w społecznościach niewolniczych. Jak bowiem wiemy z historii także w ich obrębie, idąc za przykładem z góry, praktykowano różne formy rasizmu.
Najważniejsze z punktu widzenia bardziej współczesnych wyzwań i zagrożeń są analizy podjęte we fragmencie trzecim. Dotyka on problemu zmiany i kontynuacji charakteru niewolnictwa od końca XVIII wieku po czasy współczesne. Pierwsze dwa rozdziały poświęcone zostały najważniejszym dziewiętnastowiecznym etapom dekonstrukcji systemów niewolniczych (intelektualnym następstwom rewolucji francuskiej i buntom w regionie Karaibów oraz abolicji atlantyckiego handlu niewolnikami). Jak zauważa Steven Hahn, koniec niewolnictwa w wielu obszarach świata nie zawsze wiązał się ze znaczącą zmianą sytuacji dotkniętych tym problemem osób. W książce zdecydowanie zabrakło jednak rozdziału poświęconego dwudziestowiecznemu segregacjonizmowi w USA. Wspomniane zjawisko wydaje się bowiem dość oczywistą kontynuacją uprzedniego systemu niewolniczego. Autor ostatniego rozdziału w dość oszczędny sposób analizuje zmieniające się współcześnie oblicze niewolnictwa, zwracając uwagę na szczególną skalę zjawiska w porównaniu z innymi okresami historycznymi.
Jak zatem interpretować mamy sam fenomen niewolnictwa i jego historyczną zmienność? Jak zauważa Paul E. Lovejoy niewolnictwo jest formą wykorzystywania drugiego człowieka charakterystyczną dla większości społeczeństw i okresów historycznych. Charakteryzuje je silna zależność fizyczna (uprzedmiotowienie) połączona z psychicznym podporządkowaniem (osiąganym przez różne formy przemocy). Jak zauważają Kopytoff i Myers niewolnictwo wiąże się z różnymi poziomami marginalizacji i pozostawaniem dotkniętym tym problemem osób poza głównym obiegiem życia społecznego. Claude Meillasoux (1925-2005) badał problem niewolnictwa przez pryzmat indywidualnej alienacji i dehumanizacji. Podstawową konkluzją niniejszej książki wydaje się nie tylko występowanie niewolnictwa we wszystkich okresach historycznych i obszarach świata lecz także jego trudny do wyeliminowania charakter. Uprzedmiotowienie drugiego człowieka w dalszym ciągu wiąże się znaczącymi zyskami ekonomicznymi. Jedynie w ostatnich latach światowe dochody z procederu handlu ludźmi szacuje się na około dwudziestu miliardów dolarów rocznie. Sytuacja ta nie ulegnie zapewne w najbliższych latach istotnym zmianom. [Recibido el 30 de mayo de 2012].
Nota bene:
Si necesita algún tipo de información referente al artículo póngase en contacto con el email suministrado por el autor del artículo al principio del mismo.
REVISTA EUROPEA DE HISTORIA DE LAS IDEAS POLÍTICAS Y DE LAS INSTITUCIONES PÚBLICAS es una revista académica, editada y mantenida por Revistasdederecho.com. La revista dejó de depender de la Universidad de Málaga en noviembre de 2013 y de www.eumed.com en noviembre de 2020, fecha en la que se conformó www.revistasdederecho.com. Para cualquier comunicación, envíe un mensaje a mjpelaez@uma.es, seghiri@uma.es o info@revistasdederecho.com.