Revista europea de historia de las ideas políticas y de las instituciones públicas
ISSN versión electrónica: 2174-0135
ISSN versión impresa: 2386-6926
Depósito Legal: MA 2135-2014
Presidente del C.R.: Antonio Ortega Carrillo de Albornoz
Director: Manuel J. Peláez
Editor: Juan Carlos Martínez Coll
Andrzej Wierzbicki, Europa w polskiej myśli historycznej i politycznej XIX i XX wieku, Centrum Europejskie Natolin-Wydawnictwo Trio, Warszawa 2010, 267 págs.
Bogumil Maria Terminski-Mrowiec
ABSTRACT: Opublikowana w 2009 roku książka prof. Andrzeja Wierzbickiego stanowi kolejną już publikację autora podejmującą zagadnienie historycznych przesłanek miejsca zajmowanego przez Polskę na politycznej i społecznej (w szczeg�lności jednak ideologicznej, obyczajowej, kulturowej i świadomościowej) mapie naszego kontynentu. Kształtowane przez r�żnorodne czynniki dzieje naszego narodu na przestrzeni ostatnich dw�ch stuleci odcisnęły niezwykłe piętno na oryginalnym i specyficznym kształcie koncepcji historyk�w, filozof�w czy myślicieli politycznych. Szczeg�lnie istotnym poznawczo elementem pracy wydaje się zatem ewolucja polskiego piśmiennictwa politycznego na tle zmieniających się uwarunkowań politycznych i geopolitycznych ostatnich wiek�w (co szczeg�lnie cechuje zaprezentowane przez autora podejście historiograficzne). Lektura opracowania wydaje się także cenną inspiracją dla przemyśleń nad wsp�łczesnym kształtem kultury politycznej, polskiej mitologii narodowej czy świadomości zbiorowej.
PALABRAS CLAVE: Andrzej Wierzbicki, Historia polityczna, Rozbiory Polski, Historiografia, Wieczny pok�j.
Rosnąca skala instytucjonalnej, społecznej czy kulturowej unifikacji kontynentu europejskiego coraz częściej utrudnia nam dogłębne zrozumienie procesu kształtowania się świadomości wsp�lnoty i jedności w okresach poprzedzających obecny wymiar integracji europejskiej. Brakuje także szerokich odniesień do ideowego, historycznego czy społeczno-kulturowego wymiaru tożsamości europejskiej w ramach dostępnych publikacji z zakresu nauk politycznych, stosunk�w międzynarodowych czy studi�w europejskich. Poszukiwanie korzeni wsp�lnej, zbiorowej świadomości przy r�wnoczesnym odkrywaniu cechującej odrębne struktury państwowe i narody tożsamości wydaje się obecnie szczeg�lnie istotnym nurtem refleksji, podejmowanym zar�wno przez badaczy, jak r�wnież praktyk�w życia politycznego, na forach takich instytucji jak choćby Parlement Europejski. Podejmowane w ostatnich latach prace nad wsp�lną nam, Europejczykom, Konstytucją z całą mocą uzmyskowiły bowiem jak r�żna wydaje się świadomość cechujących mimo wszystko nasz krag kulturowy wsp�lnych i uniwersalnych wartości, w poszczeg�lnych regionach kontynentu. Istotne zatem staje się zrozumienie zmieniających się na przestrzeni ostatnich trzech stuleci koncepcji polskiej obecności w Europie, także wsp�łcześnie mających wpływ na kształtowany w tym zakresie dyskurs publicystyczny, polityczny czy naukowy.
Zar�wno wyobrażenia Polak�w o naszej obecności i roli w Europie jak i stosunek innych narod�w do nas samych znacząco zmieniał się na przestrzeni dziej�w. Tworzone z lubością koncepcje uzasadniające doniosłą rolę Polski w ramach ewoluującego na przestrzeni dziej�w porządku międzynarodowego nie zawsze pozostawały w zgodzie z przekonaniami innych grup narodowych o realnym znaczeniu naszego kraju, najpierw jako bufora przed rosnącym ekspansjonizmem tureckim czy rosyjskim, p�zniej jako stabilizatora europejskiego porządku i r�wnowagi, czy wreszcie-historycznie udręczonego odkupiciela i mesjasza narod�w. Jak zatem kształtowało się poczucie europejskości w polskiej świadomości narodowej?, czy stosunek innych nacji do Polak�w podlegał w ostatnich dw�ch stuleciach szczeg�lnie istotnym zmianom?, w jaki spos�b myśliciele polityczni pr�bowali uzasadniać znaczenie Polski dla funkcjonowania Europy czy samą jej obecność na mapie politycznej w XIX wieku?. Odpowiedź na postawione w tym miejscu pytania stanowi przedmiot wydanej ostatnio rozprawy Andrzeja Wierzbickiego Europa w polskiej myśli historycznej i politycznej XIX i XX wieku.
Jej autor, badacz dziej�w Polskiej historiografii, w niezwykle syntetyczny spos�b przedstawił zmieniającą się panoramę uwarunkowań polskiej myśli politycznej i historycznej dotyczącej naszej przynależności do szerszego otoczenia międzynarodowego, podlegającego w omawianym okresie zdecydowanie większej niż obecnie dynamice zmian. Całość pracy zawiera bogate odniesienia źr�dłowe, przytacza także najbardziej istotne pozycje fundamentalnych dla polskich badań historycznych autor�w (J. Szujskiego, J. Tazbira, H. Samsonowicza, A. Walickiego czy S. Kalembki). Pomimo przyjęcia zdecydowanie polskiej perspektywy analizy praca bogato odnosi się także do dorobku europejskiej i światowej myśli historycznej i politycznej, zwłaszcza w warstwie tworzonych już od średniowiecza (Pierre Dubois) projekt�w ustanowienia wiecznego pokoju, wsp�łnoty europejskiej, czy innych form instytucjonalnej wsp�łpracy państw kontynentu, mających za zadanie eliminację zjawiska wojny.
Przedmiot analizy podjętej przez autora w pierwszym rozdziale pracy stanowiło oddziaływanie kultury europejskiej oraz jej instytucji politycznych na polskie tradycje polityczne oraz wzorce kulturowe, od wczesnego renseansu po koniec XVIII wieku. Szczeg�lna istotna wydaje się w tym miejscu analiza ewolucji znaczenia politycznej i kulturalnej roli odgrywanej przez Rzeczpospolitą, a także percepcja jej obywateli w innych państwach europejskich (panująca w�wczas w Polsce moda ubioru na modłę turecką stanowiła nierzadko źr�dło zdziwienia na kr�lewskich i bardziej znacznych dworach europejskich). Jak zauważa autor (za Januszem Tazbirem) przekonanie Polskich Pan�w o szczeg�lnym znaczeniu naszego kraju dla �wczesnego porządku europejskiego opierało się na kilku podstawowych elementach; miała zatem Polska bronić Europy, zapewniać jej żywność (często przywoływana p�źniej koncepcja Polski-spichlerza Europy), miała posiadać także najdoskonalszy ze wszystkich republikański i wolnościowy ustr�j polityczny. Panujące w Polsce wzorce kultury cechował w tamtym okresie silny eklektyzm oraz zauważalna dychotomia pomiędzy sygnalizowanymi już wpływami orientalnymi (obserwowanymi w modzie, zdobnictwie, najbardziej zaś w charakteruzującym polską szlachtę przepychu) a recepcją wzorc�w zachodnich (w zakresie nauki, architektury i sztuki). Rzeczywistość światopoglądowo-ideologiczna przedrozbiorowej Polski opierała się zatem, jak pisze autor, na przeciwstawieniu ze sobą trudnych we wzajemnym pogodzeniu kategorii (swoistości i obcości, okcydentalizmu i etnocentryzmu, patriotyzmu i kosmopolityzmu, itp.).
Sporo miejsca poświęcił także autor zagadnieniu regionalizmu w XVIII wiecznym dyskursie politycznym. Podziały regionalne, a zatem percepcja poszczeg�lnych fragment�w Europy, miała w�wczas zupełnie inny niż obecnie charakter. Pojęcie "Europy" do XVIII wieku utożsamiane było raczej z kategorią chrześcijanstwa aniżeli abstrakcyjnego katalogu wsp�lnych wartości, zaś jej mieszkancom obcy był tak popularny obecnie podział kontynentu na wsch�d i zach�d. W użyciu pozostawał raczej podział Europy na obejmujące dawne obszary romańskie południe oraz słowiańskią i germańskią p�łnoc.
Rozdział drugi pracy analizuje formowanie się oraz gł�wne kierunki polskiej myśli politycznej na tle burzliwego okresu utraty niedpodległości, wojen napoleońskich oraz następujących w ich wyniku zmian na mapie Europy. Utrata niepodległości zmusiła Polak�w do konieczności bezprecedensowej dotychczas redefinicji poglad�w na kształt przyszłego ładu międzynarodowego. Dominująca przez większą połowę XVIII wieku kontestacja pr�b znaczących zmian politycznych (zgodnie z koncepcjami wolności szlacheckiej, poztywynych następstw rywalizacji wielkich dwor�w w naszym kraju, czy słabej Polski jako stabilizatora prawidłowo funkcjonującego porządku międzynarodowego) ustąpić musiała miejsca innym rozwiązaniom. Jedyna droga do zmiany zastałego po 1795 roku układu politycznego wiązała się zatem z zanegowaniem �wczesnej sytuacji międzynarodowej. Duży fragment podjętych w ramach rozdziału rozważań koncentruje autor na bogato powstających w początku XIX wieku polskich koncepcjach ładu międzynarodowego, wsp�lnoty państw czy zachowania wiecznego pokoju. Przywołuje w tym celu szczeg�lnie ważne dla polskiej refleksji historycznej i politologicznej projekty pi�ra Adama Jerzego Czartoryskiego, Hugona Kołłątaja, J�zefa Wybickiego, Stanisława Staszica, J�zefa Hoene-Wrońskiego czy Wojciecha Bogumiła Jastrzębowskiego. W spos�b szczeg�łowy analizuje on zar�wno zmienność i ewolucję głoszonych przez poszczeg�lnych autor�w (zwłaszcza Czartoryskiego i Staszica) koncepcji jak r�wnież zestawia polskie projekty z bogatym dorobkiem zachodnioeuropejskiej myśli politycznej w tym zakresie (Charles-Ir�n�e Castel, abb� de Saint-Pierre czy Jean Jacques Rousseau).
Przedmiot rozdział trzeciego książki stanowi analiza postaw politycznych Polak�w wobec państw europejskich, obserwowanych w rezultacie następstw Powstania Listopadowego, wielkiej emigracji oraz zmian społecznych lat p�źniejszych. Szczeg�lnie istotny fragment rozważań poświęca autor narodzinom oraz ekspancji postaw słowianofilskich w Europie pierwszej połowy XIX wieku. Ekspancję idei słowiańszyzny wiąże on przede wszystkim z wpływami romantyzmu na kulturę i piśmiennictwo polityczne (przywołuje w tym miejscu między innymi Mickiewicza, Towiańskiego, Cieszkowskiego czy Herdera). Narody słowiańszczyzny, jako młody, pozbawiony znaczącego dorobku kulturalnego i jawiący się w kategoriach wsp�lnoty quasi-plemiennej żywioł, odegrać miały zatem znaczącą rolę dla naszego kontynentu i pchnąć go w stronę pokoju i wsp�łpracy.
W kolejnym fragmencie pracy autor przywołuje poglądy licznych mniej znanych, lecz r�wnie istotnych dla rozwoju polskiej myśli politycznej XIX wieku autor�w na znaczenie Polski w panoramie przyszłego porządku międzynarodowego. Szczeg�lne miejsce wśr�d nich zajmują poglądy najwybitniejszego historyka polskiego pierwszej połowy XIX wieku- Joachima Lelewela (1786-1861). Za jeden z centralnych element�w piśmiennictwa historycznego i politycznego wspomnianego autora uznać możemy przekonanie o swoiście rozumianym dualiźmie rozwoju zachodniego i wschodniego obszaru Europy, zwłaszcza w zakresie rozwiązań politycznych oraz dominujących stosunk�w ekonomiczno-społecznych. Jak zauważa Lelewel, wsch�d stanowi zdecydowanie młodszy, a zatem w pewnym sensie bardziej pierwotny żywioł, aniżeli silnie uksztaltowane już politycznie, kulturowo i społecznie obszary Europy Zachodniej. Autor przedstawia także koncepcje głoszone przez mniej znanych przedstawicieli myśli politycznej i historycznej tamtego okresu, między innymi Henryka Kamieńskiego, Zygmunta E. Gordaszewskiego czy Stefana Buszczyńskiego. Projekty wszystkich wspomnianych powyżej autor�w łączyło dążenie do ustanowienia szerokiej i zdolnej do wsp�łpracy federacji państw. Cechowało je jednak odmienne podejście, zar�wno co do kształtu przyszłego ładu europejskiego, struktury organizacyjnej i instytucjonalnej proponowanej konfederacji państw, jak r�wnież (a może nawet przede wszystkim) jej składu członkowskiego (w tym zwłaszcza środka ciężkości i przyw�dztwa) oraz znaczenia w niej Polski.
W rozdziale piątym autor koncentruje się na przeciwstawieniu sobie poglad�w najbardziej reprezentatywnych dla drugiej połowy XIX wieku myślicieli politycznych i historyk�w. Znajdziemy w nim zatem odniesienia do przedstawicieli krakowskiej szkoły historycznej (ks. Walerian Kalinka, J�zef Szujski), myśli Władysława Hoffmana, Kazimierza Waliszewskiego czy Michała Bobrzyńskiego. Całość fragmentu utrzymuje autor w wyraźnym nurcie polemicznym, przybliżając nam stanowiska poszczeg�lnych autor�w i środowisk naukowych poprzez wyeksponowanie szczeg�lnie istotnych dla nich przeciwieństw. Wspomniani autorzy w r�żny spos�b interpretowali przyczyny upadku państwowości polskiej. Sporo miejsca zajmowały w �wczesnej myśli politycznej interpretacje historyczne o stricte organicystycznym charakterze (wywodzenie rozbior�w Polski z anomalii ustrojowej, niedołęstwa narodu, czy cytując Szujskiego "paraliżu bezwładności politycznej"). Wspomnieć warto, że za jednego z prekursor�w tego nurtu rozważań nad historią polskiej państwowości uznać można wybitnego filozofa niemieckiego XVIII wieku Immanuela Kanta. Jak pisał w rozprawie O Porzekadle "Polak�w opisuje się jako lekkomyślnych, niestałych ludzi (...) czynią długi, nie myśląc o zapłacie (...) niewiele mają kultury tak w aspekcie sztuk, jak i nauk (...) samozawiniona niedojrzałość". Twierdził on r�wnież, że biorąc pod uwagę kształt i funkcjonowanie polskich instytucji politycznych XVIII wieku właściwszym miejscem dla jej położenia byłyby azjatyckie stepy aniżeli środek cywilizowanej Europy.
Kolejny fragment pracy analizuje wizje znaczenia Polski w porządku międzynarodowym okresu międzywojennego. Na uwagę zwracają niezwykle interesujące odowołania literackie, między innymi do Stanisława I. Witkiewicza. Autor analizuje jednak przede wszystkim koncepcje czołowych �wczesnych historyk�w, często zaangażowanych politycznie (Romana Dmowskiego, Euegeniusza Tymienieckiego czy Oskara Haleckiego). Szczeg�lnie ostatniemu spośr�d wymienionych tu historyk�w przypisać należy zasługi dla badań w zakresie regionalizmu, czy społeczno-kulturowych podział�w naszego kontynentu. Bogate nawiązania czyni także autor do rozwijającego się w Europie lat dwudziestych ubiegłego stulecia ruchu paneuropejskiego. Recepcja wspomnianej idei na gruncie polskiej myśli politycznej przyjmowała rozmaite kierunki i kształty (od wizji Pax Americana hr. Aleksandra Skrzyńskiego po r�żnorodne koncepcje federacji regionalnych czy subregionalnych autorstwa Władysława Sikorskiego, Adama Ciołkosza i licznych innych autor�w). Za pewien mankament pracy uznać jednak można brak w niej odwołania do modnych w okresie międzywojennym koncepcji determinizmu geograficznego położenia Polski (autorstwa Eugeniusza Romera czy Wacława Nałkowskiego).
Ostatni fragment książki poświęcony został apologetom i krytykom charakteru naszej obecności w Europie, w kształcie narzuconym wsp�łczesnym stosunkom międzynarodowym przez układ z Jałty. Analizując piśmiennictwo wspomnianego okresu autor zwraca uwagę na kategorialne rozbieżności występujące w rozumieniu pojęcia europejskości przez środowiska emigracyjne i krajowe. Pamiętajmy bowiem, że jeszcze niewiele ponad kilkanaście lat temu słowa "Europa" czy "Zach�d" miały w krajowym obiegu politycznym i dyskursie publicystycznym zdecydowanie pejoratywny wydźwięk. Ewolucji podlegało nie tylko powojenne rozumienie świata zachodniego, lecz także znaczenie przypisywane cywilizacji wschodu (w tym akurat kontekście historycznym utożsamianej z blokiem państw demokracji ludowej). Końcowym akordem utrzymania de facto wiernopoddańczych i wasalnych relacji Polska-reszta bloku wschodniego stać się miała propagowana przez Andrzeja Wasilewskiego w ostatnich latach PRL koncepcja tzw. "dobrowolnego sojuczu", tudzież "oparcia się o wsch�d". Zapowiadające szybki upadek imperium wschodniego fantasmagorie nie uwzględniały jednak podstawowego elementu każdego dobrowolnego sojuszu-r�wności, oraz pełnej i całkowitej suwerenności każdego z jego ewentualnych członk�w.
Podsumowując warto zwr�cić uwagę na kilka kluczowych element�w, z uwagi na kt�re książkę Andrzeja Wierzbickiego uznać można za pionierskie, a pod pewnymi względani nawet przełomowe studium zmieniającej się w ostatnich trzech wiekach polskiej myśli politycznej wobec Europy.
Po pierwsze praca bardzo szeroko odnosi się do mniej obecnie znanych odbiorcom wątk�w z zakresu polskiej myśli politycznej. Dogłębnie przedstawia autor na przykład rzadko obecnie prezentowane koncepcje ładu europejskiego z początku XIX wieku czy zapomniane trochę (przynajmniej dla politolog�w) stanowiska środowisk historycznych połowy XIX wieku. Nasza wiedza we wspomnianym zakresie ma zazwyczaj charakter pobieżny i wyrywkowy, znamy co prawda nazwiska poszczeg�lnych autor�w, lecz zdecydowanie rzadziej jesteśmy w stanie określić jakie założenia stanowią elementy charakterystyczne ich poszczeg�lnych koncepcji a także co je od siebie odr�żnia.
Po drugie zwraca uwagę dążenie autora do syntezy oraz wyeksponowania najbardziej reprezentatywnych (i interesujących poznawczo) wątk�w myślenia politycznego tamtego okresu. Om�wienie na niewielu ponad dwustu stronach prawie trzech wiek�w rozwoju myśli "europejskiej" w Polsce stanowi nie lada wyczyn, zważywszy zwłaszcza na liczbę analizowanych źr�deł, zmieniający się kontekst historyczny, a nawet ewolucję pogląd�w poszczeg�lnych autor�w (na przykład Adama Jerzego Czartoryskiego czy Stanisława Staszica).
Po trzecie wreszcie, na szczeg�lną uwagę zasługują odniesienia autora do zmieniającej się percepcji poszczeg�lnych region�w Europy (kręg�w cywilizacyjnych; p�łnocy-południa, wschodu-zachodu, żywiołu słowiańskiego, państw germańskich i romańskich, itp.), a co za tym idzie także świadomości oraz poczucia tożsamości mieszkanc�w poszczeg�lnych obszar�w naszego kontynentu. To niezwykle interesujące zagadnienie szczeg�łowo poruszał już autor w wydanej w 1984 roku pracy Wsch�d-Zach�d w koncepcjach dziej�w Polski. Wydaje się jednak, że uniwersalne dla wszystkich mieszkańc�w Europy poszukowanie własnej tożsamości, przy świadomości istnienia jednolitych dla każdego z nas korzeni kulturowych czy religijnych nabrało od tamtego okresu zdecydowanie większej aktualności. Mam nadzieję, że wyeksponowane tutaj elementy stanowić będą dla czytelnika wystarczającą zachętę do zapoznania się z tą niezwykle interesującą książką. [Recibido el 3 de noviembre de 2010].
Nota bene:
Si necesita algún tipo de información referente al artículo póngase en contacto con el email suministrado por el autor del artículo al principio del mismo.
REVISTA EUROPEA DE HISTORIA DE LAS IDEAS POLÍTICAS Y DE LAS INSTITUCIONES PÚBLICAS es una revista académica, editada y mantenida por Revistasdederecho.com. La revista dejó de depender de la Universidad de Málaga en noviembre de 2013 y de www.eumed.com en noviembre de 2020, fecha en la que se conformó www.revistasdederecho.com. Para cualquier comunicación, envíe un mensaje a mjpelaez@uma.es, seghiri@uma.es o info@revistasdederecho.com.